در بسیاری از موارد فرد مبتلا به اعتیاد، اولین عضو از خانواده است که تحت مراقبت قرار می گیرد. دیگر افراد خانواده در این مراقبت ها و معالجات شرکت می‌کنند تا به فرد معتاد برای ترک اعتیادش کمک کنند. در بیشتر موارد دیگر افراد خانواده نمی‌خواهند قبول کنند که آنها نیز مشکلاتی دارند که باید به صورت تخصصی بررسی شود. این ها کسانی هستند که نقش مهم خود در زندگی و شرایط فرد معتاد، را انکار می‌کنند و فرد معتاد را، مسوول تمام مشکلات شخصی و خانوادگی شان می‌دانند. سپس توقعات نابجایی در ذهن خود ایجاد می‌کنند که وقتی به توقعاتشان نمی‌رسند، فرد معتاد را سرزنش می‌کنند که نتوانسته است در درمان خود موفق باشد، اگرچه که ممکن است فرد تمام مراحل را طبق برنامه برای بهبود طی کرده باشد اما رفتارها و طرز برخوردشان با فرد به گونه ای تغییر می‌کند که می‌تواند فرد را وارد مرحله لغزش کرده و یا حتی زمینه را برای مرحله بعدی اعتیاد، فراهم می‌سازند.
وقتی اعضای خانواده به درستی در روند درمان فرد معتاد شرکت کنند، بهبود او سریعتر انجام می‌گیرد، درصد لغزش او کاهش می‌یابد و سلامت جسمی و روانی خانواده به طرز چشمگیری افزایش می‌یابد.
نقش خانواده در لغزش فرد معتاد در حین درمان
اعضای خانواده نقش بسیار مهمی در جلوگیری از لغزش فرد در حین درمان، ایفا می‌کنند. جلوگیری از لغزش، انگیزه دیگر اعضای خانواده برای بهبود فرد را، می‌طلبد. وقتی همه افراد خانواده در راهکارهای جلوگیری از لغزش شرکت کنند، همکاری و ارتباط میان آنها با با فرد معتاد بسیار زیاد شده و نقش عمده ای در جلوگیری از لغزش فرد ایفا می‌کند. اعضای خانواده باید بدانند که برای همکاری با فرد معتاد چه کارهایی باید انجام دهند و چگونه در انجام فرایند بهبود فرد، فعال باشند. اعتیاد بیماری ای است که تمام اعضای خانواده را درگیر می‌کند و به همین دلیل برای بهبود و ترک آن همکاری تمامی اعضای خانواده احتیاج است. فرد معتاد برای ترک اعتیادش به درمان احتیاج دارد و دیگر اعضای خانواده برای اینکه قادر به همکاری با وی باشند احتیاج به کمک و مشاوره دارند.
هم وابستگی چیست؟
هم وابستگی نوعی اختلال رفتاری مزمن است که از الگو و روند مشخصی پیروی می‌کند. زمانی که یک شخص با فردی معتادی زندگی کند، اگر بخواهد که مقدار الکل یا مواد مخدر یا دیگر رفتارهای معتاد گونه فرد معتاد (که کنترلی بر آنها ندارد ) را تحت کنترل بگیرد، معمولا کنترل رفتار و واکنش های خودش را از دست می‌دهد. و زندگی آنها غیر قابل مدیریت می‌شود.
کسی که از معضل هم وابستگی رنج می‌برد برای اینکه بتواند با شرایط سازگار شود و کمبود ها را جبران کند معمولا با آسیب های فیزیکی، روانی و اجتماعی زیادی روبرو خواهد شد. زمانیکه هم وابستگی پیشرفت می‌کند، این آسیب ها و مشکلات برای فرد عادی می‌شوند. این آسیب ها معمولا یکدیگر را تقویت می‌کنند به این صورت که وجود یکی از این مشکلات ، زمینه وجود مشکل دیگر را نیز فراهم می‌آورد. این اختلال (هم وابستگی) بعد از مدتی، از علتی که باعث پیدایش آن شده بود، مستقل می‌شود. عوارض هم وابستگی حتی در زمانیکه که فرد معتاد اعتیادش را ترک کرده و یا از فرد هم وابسته جدا شده باشد نیز، ادامه خواهد داشت.
سه سطح از هم وابستگی
هم وابستگی از نظر شرایط به سه حالت تقسیم می‌شود:
- مرحله ابتدایی: تلاش برای حل مشکلات و مدیریت شرایط
زمانی که یکی از اعضای خانواده دچار درد، بحران و اختلال در عملکردهایش می‌شود، واکنش دیگر اعضا معمولا در هر خانواده ای این است که به هر روشی که می‌توانند، به فرد در رفع این معضلات کمک کنند. این کمک ها زمانی که صحبت از اعتیاد در میان باشد هیچ بهبودی در وضعیت فرد ایجاد نمی‌کند، چون دراین زمان این کمک ها باعث می‌شوند که درد و مشکلات فرد معتاد کمتر شود و فرد فراموش کند که معضل اصلی، اعتیاد اوست. در این مرحله به وجود امدن هم وابستگی یک واکنش به رفتار فرد معتاد است و یک واکنش طبیعی در برابر شرایط غیر طبیعی تلقی می‌شود.
- مرحله میانی: بروز واکنش‌های خود شکنی
زمانیکه کمک‌های ذکر شده خانواده تاثیری در کم کردن درد و بحران فرد معتاد ندارند، افراد خانواده بیشتر تلاش می‌کنند. همان کمک‌ها را انجام می‌دهند، این بار بیشتر و شدیدتر سعی می‌کنند که حمایت، کمک و مراقبت‌شان بیشتر باشد. سعی می‌کنند وظایف و نقش فرد معتاد را در خانواده انجام دهند، بدون اینکه بدانند با اینکار او را فقط بی مسوولیت‌تر می‌کنند.
شرایط به جای اینکه بهتر شود بدتر می‌شود، و بدتر شدن اوضاع واکنش‌های نامناسب را نیز شدید تر می‌کند. اعضای خانواده احساس شکست، خستگی و عذاب وجدان پیدا می‌کنند. این عوامل باعث می‌شود که مدام خودشان را سرزنش کنند، عزت‌نفس شان کاهش یابد و برای نجات خود هیچ تلاشی نکنند. به افرادی تنها تبدیل می‌شوند و تنها تمرکزشان رفتارهای فرد معتاد و یافتن راهی برای کنترل آن‌هاست. به مرور وقت زیادی برای فکر کردن به مسائل دیگر، نخواهند داشت. در نتیجه معمولا تماس خود را با دنیای اطراف بیرون از خانواده شان، از دست می‌دهند.
- مرحله نهایی: فروپاشی خانواده و افزایش تنش
ادامه این شرایط در یک خانواده باعث افزایش و تکرار مداوم رفتارهای خود شکنی می‌شود. این گونه الگو های رفتاری کاملا رفتار های مستقلی هستند و یکدیگر را تقویت می‌کنند و حتی در زمان نبود فرد معتاد، ادامه خواهند داشت.
تمام اقداماتی که اعضای خانواده برای بهبود خانواده انجام داده اند با شکست روبرو می‌شود. نتیجه تلاش‌هایشان ناامید کننده بوده و به خاطر عدم توانایی در کنترل بحران و آشفتگی دچار عذاب وجدان می‌شوند و حتی زمانیکه می‌فهمند عذاب وجدان و تلاش‌های اینگونه فایده ای نخواهد داشت نمی‌توانند رفتارهای خود را اصلاح کنند. تفکرات و رفتارهای یک فرد هم وابسته غیرقابل کنترل است و این رفتارها و تفکرات حتی بدون وجود فرد معتاد نیز ادامه خواهد داشت.
جلوگیری از لغزش در خانواده
از آنجایی‌که در یک خانواده هر کسی مسئول بهبود خودش است و هیچکس نمی‌تواند بخاطر شخص دیگر بهبود یابد، از این رو، عوارض اعتیاد و هم وابستگی به اعتیاد می‌توانند بر یکدیگر تاثیر گذاشته و زمینه لغزش را برای افراد فراهم آورند. حتی اگر فرد الکلی و معتاد به طور کامل، استفاده از الکل و مواد را ترک کرده باشد و هیچ یک از رفتار های زمان اعتیاد را از خود نشان ندهد، با این حال شرایط حساس بعد از ترک، می‌تواند بر فرد هم وابسته تاثیر گذاشته و یا به شدت از او تاثیر بگیرد. شرایط بازیابی بعد از ترک، و شرایط فرد هم وابسته، به مقدار زیادی به میزان استرس آنها بستگی دارد. استرس می‌تواند عوارض را افزایش دهد و عوارض ناشی از این شرایط نیز می‌تواند میزان استرس را بالا ببرد. در نتیجه، فرد ترک کرده و فرد هم وابسته می‌توانند به عنوان یک تیم استرس یکدیگر را افزایش دهند که به طور ناخود آگاه می‌توانند شرایط بازیابی یکدیگر را تحت تاثیر قرار داده و خطر لغزش را ایجاد کنند.
افراد خانواده برای کاهش خطر لغزش خود و لغزش فرد تحت درمان چه مواردی را باید رعایت کنند؟
افراد خانواده باید نسبت به بیماری اعتیاد، دوره بازیابی و عوارض آن آگاه باشند. آنها باید بدانند که عوارض ترک اعتیاد بیش از آن‌که مشکلات احساسی یا روانی باشد، مشکلاتی است که ریشه در تردید و بازگشت دارد.در همین زمان باید از عوارض هم وابستگی مطلع شوند و طول مدت بهبود، در جلسات گروهی و انفرادی روان درمانی شرکت کنند.
برنامه‌های متفاوت جلوگیری از لغزش و روش های بالینی به خانواده‌ها آموزش داده می‌شود تا بتوانند از لغزش فرد معتاد جلوگیری کنند. در مراحل بعدی معالجات بالینی، مشکلات دیگری ممکن است نمایان شود. بسیاری از خانواده‌ها در برنامه‌های جلوگیری از لغزش شرکت نمی‌کنند. بعضی دیگر به گونه ای در این برنامه‌ها شرکت می‌کنند که نتیجه اثر بخشی بدست نمی‌آید.
آیا همکاری و شرکت خانواده‌ها در درمان فرد معتاد موثر است؟
برنامه‌های جلوگیری از لغزش در گذشته فقط برای افراد معتاد در نظر گرفته می‌شد، اما از چند سال گذشته این برنامه‌ها هم برای فرد معتاد و هم برای هم وابستگان به او تنظیم می‌شود. برنامه‌های جلوگیری از لغزش به گونه ای طرح می‌شوند که انگیزه افراد خانواده برای کمک به فردی که اعتیادش را ترک کرده است، حفظ شود. زمانیکه افراد خانواده نیز در درمان شرکت کنند، تمرکز زیادی بر هم وابسته ها و تاثیرات‌شان در جلوگیری از لغزش افراد خانواده ، گذاشته می‌شود. به افراد خانواده کمک می‌شود تا هم وابستگی خود را دریابند و اقدام به درمان آن کنند. اعتیاد به عنوان یک بیماری خانوادگی شناخته می‌شود که بر تمامی افراد خانواده تاثیر می‌گذارد و همه آنها احتیاج به درمان خواهند داشت.
اگر افراد خانواده عادت‌های دیرینه ی خود را از سر بگیرند چه اتفاقی می‌افتد؟
تمامی افراد خانواده معمولا گاهی تمایل پیدا می‌کنند که رفتارهای هم وابستگی خود را دوباره انجام دهند. رفتارهایی که می‌تواند باعث عدم کنترل آنها بر خود و لغزش خود و فرد ترک کرده شوند. همانطور که فردی که اعتیادش را ترک کرده گاهی دچار مشکلات جدی می‌شوند، هم وابستگان نیز ممکن است دچار عدم کنترل وضعیت خود شوند، حتی در زمانیکه فرد معتاد تمام برنامه‌های بهبودی اش را به درستی انجام می‌دهد.
مهم‌ترین نکته، دور کردن خانواده از استرس و اضطراب ناشی از شرایط حساس بعد از ترک در فرد مبتلاست، و همچنین دور نگه داشتن فرد ترک کرده از استرس‌هایی که ممکن است در هم وابستگان ایجاد شود. به یاد داشته باشید که هیچکس در طی یک شب به این بیماری و مشکلات ناشی از آن دچار نمی‌شود در نتیجه ریکاوری و بازگشت از آن هم احتیاج به زمان خواهد داشت.
برنامه‌های جلوگیری از لغزش خانواده چیست؟
برنامه‌های جلوگیری از لغزش به گونه ای طراحی می‌شود که از لغزش فرد ترک کرده و ایجاد بحران در افراد هم وابسته جلوگیری کرده و راهکارهای سریع در حین وقوع لغزش را در اختیار آنها قرار می‌دهد. برای فرد معتاد این شامل مشکلاتی می‌شود که ممکن است در شرایط حساس بعد از ترک و یا مشکلات ناشی از مصرف دوباره الکل یا مواد برایش ایجاد شود. برای هم وابسنگان شامل راهکارهای مدیریت بحران در آنها می‌شود. افراد خانواده باید با یک مشاور در ارتباط باشند تا بتوانند یک برنامه خوب برای جلوگیری از لغزش داشته باشند که با استفاده از ان بتوانند بهبود خود را حفظ کنند یا در شرایطی که علائم لغزش پدیدار می‌شود بتوانند آنها را مدیریت کنند.
مراحل برنامه ریزی برای جلوگیری از لغزش
تدوین برنامه برای جلوگیری از لغزش خانواده دوازده مرحله دارد که عبارتند از:
پایدارسازی
اولین قدم برای تدوین این برنامه تثبیت و پایدارسازی هم در معتاد و هم در هم وابستگان است. تثبیت فرد معتاد شامل سم زدایی بدن و درمان شرایط حساس بعد‌از ترک است. همسر فرد معتاد بعنوان یک هم وابسته باید تحت درمان قرار بگیرد که این درمان شامل جدا کردن همسر از بحران‌های فرد معتاد، ایجاد حس واقع گرایی و افزایش قدرت‌های فردی است. این درمان‌ها زیر نظر مشاوران متخصص و در کلاس‌های گروهی انجام پذیر است.
ارزیابی
قبل از تدوین برنامه جلوگیری از لغزش، باید سیستم خانواده معتاد و هم وابستگانش ارزیابی شود. در این ارزیابی باید مشکلات کنونی تمامی افراد خانواده، توانایی و اشتیاق آنها برای برنامه‌های درمانی فردی، و تمایل آنها برای شرکت در یک برنامه ی خانوادگی برای بهبود خانواده چگونه است.
تحصیل و آگاهی در باره ی اعتیاد، هم وابستگی و لغزش
داشتن اطلاعاتی صحیح درمورد این موضوع به عنوان یک عامل مهم در بهبود عمل می‌کند. فرد معتاد و خانواده اش باید اطلاعاتی راجع به بیماری اعتیاد، شرایط هم وابستگی، روش‌های درمان، و برنامه جلوگیری از لغزش بدست آورند. بهترین روش کسب این اطلاعات این است که برای خانواده کلاس گذاشته و مانند درس به آنها اموزش داده شود. شرکت در کلاس‌های مشاوره گروهی برای هریک از اعضای خانواده بسیار تاثیرگذار خواهد بود. فرد معتاد در گروه معتادان، همسر معتاد در گروه هم وابستگان بزرگسال، فرزندان در کلاس‌های مخصوص کودکان شرکت کنند. با شرکت در این گروه‌ها مقدمات بهبود کامل خانوادگی فراهم می‌شود.
شناخت نشانه‌های هشدار
هم فرد معتاد و هم هم وابستگان باید نشانه‌هایی که خبر از ناکارامدی برنامه‌ها را می‌دهند را بشناسند. و بازهم می‌توان گفت که در کلاس‌های گروهی این شناخت بهتر صورت می‌گیرد. فرد معتاد در حین مشاوره و هم‌فکری با دیگر معتادان می‌تواند نشانه‌های لغزش را بشناسد. هم وابستگان زمانیکه با دیگر هم وابستگان در ارتباط باشند بهتر متوجه علائم لغزش خود می‌شوند. لیست نشانه‌های هشدار دهنده لغزش برای شناخت علائم فردی موثر است.
تائید علائم هشدار توسط خانواده
بعد از اینکه هر یک از افراد خانواده یک لیست از نشانه‌های هشدار شخصی اش اماده کرد، یک سری جلسات خانوادگی برای آنها در نظر گرفته می‌شود. در این جلسات هر یک از افراد خانوده باید لیست علائم هشدار خود را خوانده و از دیگران نظر بخواهد. دیگر افراد خانواده باید علائم هشدار او را مورد بحث قرار دهند، و بررسی کنند که آیا این عوامل مشخص و قابل رویت هستند یا خیر. بر اساس نظر دیگران، فرد ممکن است علائم دیگری را به لیست خود اضافه کند. در اینجا چون هر یک از افراد خانواده یک لیست هشدار برای لغزش خود دارند، هیچ بیمار مشخصی وجود ندارد. همه در جایگاهی مساوی قرار دارند. آنها معمولا به یکدیگر می‌گویند، ما همگی دچار بیماری شده‌ایم، هریک به شیوه ای متفاوت دچار بیماری اعتیاد هستیم.
برنامه جلوگیری از لغزش خانواده
هریک از افراد خانواده نشانه‌های هشدار خود را اعلام می‌کنند و سپس بررسی می‌شود که در گذشته، دیگر افراد خانواده چگونه با این نشانه‌ها برخورد کرده اند و روش‌های موثرتر برخورد با آنها در آینده کدام اند. مسائل مهم در مورد هریک از اعضای خانوده بیان می‌شود. در این مرحله بین افراد خانواده همکاری و مشارکت زیادی صورت می‌گیرد. و همچنین ممکن است مشکلاتی نیز در افراد بروز کند که باید در جلسات مشاوره ی گروهی مورد بحث قرار گیرد.
آموزش برنامه ریزی روزانه
همه افراد خانواده باید آموزش‌هایی در رابطه با نوشتن برنامه روزانه، ومرور کردن آن، سپری کنند. هدف از این آموزش، یادگیری برنامه‌ریزی و ایجاد هدف و توانایی در حل مشکلات است.
آموزش مهارت‌های برقراری ارتباط
افراد خانواده برای جلوگیری از لغزش خانواده باید یاد بگیرند که بتوانند با افراد دیگر ارتباط برقرار کنند. به خانواده‌ها آموزش داده می‌شود که بتوانند خود را در شرایطی قرار دهند که از نظرات یکدیگر استفاده کنند و به یکدیگر اهمیت دهند.
بررسی برنامه بهبود
همه افراد خانواده باید گزارش کاملی از برنامه بهبودی که برای خود تنظیم کرده اند ارائه دهند. در این قسمت تمرکز در پاسخ به سوالاتی مانند، من و شما از کجا باید بدانیم که من در بهبود وضعیتم به درستی عمل می‌کنم، وجود دارد. در این مرحله از همه افراد خواسته می‌شود که نیازهایشان در دوره بهبود و میزان پیشرفت شان را با یکدیگر در میان بگذارند.
برنامه ریزی برای از بین بردن انکار
هم فرد معتاد و هم افراد هم وابسته از مشکل انکار رنج می‌برد. بخش اعظمی از این انکار، بصورت ناخودآگاه انجام می‌شود. وقتی افراد در حالت انکار قرار می‌گیرند، نه معتاد و نه هم وابستگان متوجه نمی‌شوند که در چه شرایطی قرار گرفته‌اند. بسیار مهم است که افراد این واقعیت را بپذیرند و با آن روبرو شوند. از همه افراد خانواده باید پرسیده شود که اگر علائم هشدار در آنها بروز کرد و دیگر افراد خانواده خواستند که به او اطلاع دهند اما او با انکار، پرخاش یا ناراحتی برخورد کرد، افراد خانواده چه روندی را باید در پیش بگیرند؟ هر یک از اعضا باید برنامه ای تنظیم کند که اگر در حالت انکار قرار گرفت، دیگران با استفاده از آن برنامه با او رفتار کنند. این بحث زمینه را فراهم می‌آورد تا افراد در مواقعی که انکار به یک مشکل بزرگ تبدیل می‌شود بتوانند آن را حل کنند.
برنامه مداخله ی اولیه در حالت لغزش
افراد معتاد و هم وابستگان آنها به شدت در خطر لغزش هستند. لغزش به حالتی گفته می‌شود که عملکرد بهبود فرد دچار بحران گردد. برای فرد معتاد لغزش زمانی رخ می‌دهد که فرد به سمت استفاده دوباره از الکل یا مواد مخدر برود و یا ممکن است به این معنی باشد که فرد به شدت افسرده، بی‌قرار و غمگین باشد که باعث ایجاد اختلال در روند بازیابی و پاک ماندن فرد می‌شود. برای افراد هم وابسته لغزش به معنای برگشت به رفتارهای هم وابستگی و اختلال در عادی رفتار کردن است. وقتی افراد خانواده دچار لغزش می‌شوند. افکار، احساسات، تصمیمات و رفتارشان تحت کنترل خودشان نیست. در این شرایط کمک مستقیم دیگر اعضای خانواده برای از بین بردن بحران لازم خواهد بود. در بسیاری از مواقع آنها با این کمک مقابله خواهند کرد. آنها به گونه ای رفتار می‌کنند که گویی هیچ احتیاجی به کمک افراد ندارند در صورتی‌که در واقعیت اینگونه نیست. به افراد خانواده آموزش داده خواهد شد که دراین مواقع چگونه باید مداخله و کمک کنند. مداخله روشی برای کمک به افرادی است که گمان می‌کنند احتیاجی به کمک ندارند. آموزش هایی که برای مداخله کردن، به افراد خانواده داده می‌شود می‌تواند مدت زمان و شدت لغزش افراد خانواده را به شدت کاهش دهد.
تقویت و ادامه درمان
اعتیاد و هم وابستگی معضلاتی هستند که تا اخر عمر، افراد با آنها درگیر خواهند بود. این اختلالت به گونه ای هستند که ممکن است برای مدتی محو شوند اما هیچوقت به طور کامل از بین نمی‌روند. بصورت خاموش باقی می‌مانند و منتظر یک لغزش در فرد هستند که دوباره جان بگیرند و فعال شوند. بسیار مهم است که افراد خانواده به صورت مداوم در برنامه‌های ریکاوری مانند جلسات مشاوره فردی و گروهی شرکت کنند و در زمان‌های مشخصی ،توسط یک مشاور متخصص مورد بررسی قرار بگیرند تا بررسی‌هایی در رابطه با لغزش، روی آنها انجام گیرد.
کپی فقط با ذکر منبع و لینک بلامانع است.